W aktualnym stanie prawnym brak kompleksowej i pełnej regulacji świadczenia usług pomocy prawnej, która określałaby kto, kiedy, w jakim zakresie i na jakich warunkach może je świadczyć. Przepisy ograniczają się w tym przedmiocie do regulacji cząstkowej dotyczącej tzw. prawniczych (adwokaci, radcowie prawni i notariusze) i pokrewnych (rzecznicy patentowi, doradcy podatkowi) zawodów zaufania publicznego. W pozostałym zakresie do świadczenia usług pomocy prawnej mają zastosowanie przepisy o swobodzie działalności gospodarczej.
W powyższych kwestiach wypowiadał się Trybunał Konstytucyjny. Z orzeczeń tych wynika, że prawnicy wykonujący zawody zaufania publicznego nie mają wyłączności na świadczenie pomocy prawnej. Nadto, iż obowiązkiem ustawodawcy jest ustrojowe uregulowanie kwestii świadczenia pomocy prawnej przez inne osoby niż adwokaci, radcowie prawni czy notariusze, w szczególności pod względem określenia jej zakresu (przy bardzo wyraźnym i precyzyjnym oddzieleniu tej pomocy od pomocy świadczonej przez ww. zawody zaufania publicznego). W ocenie Trybunału w zakres ten winny wchodzić usługi prawnicze o mniej złożonym charakterze. Nie mógłby on być tożsamy z zakresem usług wykonywanych przez adwokatów i radców prawnych.
Wobec braku ustrojowej regulacji pomocy prawnej usługi w tym zakresie mogą świadczyć prawnicy zarówno niewykonujący, jak i wykonujący, prawnicze lub pokrewne zawody zaufania publicznego, a nawet przedsiębiorcy niebędący prawnikami (powinni oni wówczas zatrudniać prawników, ale przepisy nie są w tej kwestii kategoryczne).
Prawnikiem niewykonującym zawodu zaufania publicznego jest osoba, która ukończyła studia prawnicze w Polsce i uzyskała tytuł magistra prawa lub ukończyła zagraniczne studia prawnicze uznawane w Polsce. Prawnikiem wykonującym prawniczy lub pokrewny zawód zaufania publicznego jest adwokat, radca prawny, notariusz, rzecznik patentowy i doradca podatkowy.
Grupy zawodowe
Poniżej podajemy podstawowe informacje o różnicach między tymi grupami zawodowymi, biorąc pod uwagę kwalifikacje, zakres usług, szczególne prawa i obowiązki zawodowe, organizację wykonywania zawodu i odpowiedzialność wobec klienta.
Wnioski
- Uregulowaną sytuację prawną w zakresie określania kwalifikacji, sposobu uzyskiwania uprawnień zawodowych, form wykonywania zawodu, nadzoru nad wykonywaniem zawodu, zakresu i trybu egzekwowania zawodowej odpowiedzialności mają wyłącznie adwokaci, radcowie prawni, notariusze, rzecznicy patentowi i doradcy podatkowi.
- Najszerszy zakres pomocy prawnej (pozasądowej i sądowej) mogą świadczyć adwokaci i radcowie prawni (różnica między nimi polega tylko na tym, że radcowie prawni nie mogą występować w charakterze obrońcy w postępowaniu karnym lub w postępowaniu o przestępstwa skarbowe).
- Wyspecjalizowaną pomoc prawną zapewniają notariusze (sporządzanie, poświadczanie dokumentów) rzecznicy patentowi (sprawy z zakresu własności przemysłowej i nieuczciwej konkurencji) i doradcy podatkowi (doradztwo podatkowe) – pomoc ta w ramach ich specjalizacji ma najszerszy zakres.
- W określonych przypadkach występuje tzw. przymus korzystania z pomocy prawnika (adwokacki, radcowski, notarialny i rzecznikowski) lub też pewne czynności zawodowe mogą być wykonywane wyłącznie przez przedstawicieli określonych profesji (doradztwo podatkowe mogą wykonywać wyłącznie doradcy podatkowi, adwokaci, radcowie prawni i biegli rewidenci).
- Spośród ww. prawników tylko adwokaci, radcowie prawni, notariusze, rzecznicy patentowi i doradcy podatkowi podlegają nadzorowi w zakresie wykonywania zawodu, odpowiedzialności dyscyplinarnej (zawodowej) i obowiązkowemu ubezpieczeniu OC.
- Spośród ww. prawników tylko adwokaci, radcowie prawni, notariusze, rzecznicy patentowi i doradcy podatkowi mają szczególne prawa i obowiązki zawodowe, w tym obowiązek zachowania tajemnicy zawodowej, a zwolnienie ich z tego obowiązku może nastąpić tylko wyjątkowo w ramach postępowania karnego (najmniejsze możliwości zwolnienia z tajemnicy dotyczą adwokatów i radców prawnych).
- Sytuacja prawna prawników niewykonujących zawodów zaufania publicznego w zakresie określania kwalifikacji, sposobu uzyskiwania uprawnień zawodowych, form wykonywania zawodu, nadzoru nad wykonywaniem zawodu, zakresu i trybu egzekwowania zawodowej odpowiedzialności jest nieuregulowana. Świadczą oni usługi niekwalifikowanej pomocy prawnej w ramach swobody działalności gospodarczej w ograniczonym zakresie pomocy prawnej. Sytuacja ta może ulec zmianie, gdy zostanie uchwalona ustawa regulująca w sposób pełny i kompleksowy kwestie pomocy prawnej, w szczególności określająca, kto i w jakim zakresie będzie mógł te usługi świadczyć.
